خبر منتشرشده دربارهی ادامهی فعالیت علمی یکی از مراجع تقلید سالخورده، بار دیگر مسئلهی ارتباط میان نهاد دین، قدرت سیاسی و آزادیهای فردی را در ایران بهمیان میآورد.
در جمهوری اسلامی، روحانیت نقشی محوری در ساختار حقوقی و تصمیمگیری دارد؛ جایگاهی که از ابتدای شکلگیری نظام، با هدف تلفیق ارزشهای دینی و عدالت اجتماعی تعریف شد. با این حال، در عمل این ساختار گاه به چالشی میان محدودیت آزادی بیان و حق نقد و گفتوگوی آزاد علمی انجامیده است
🔹 نقش گردش نسلی در نهادهای علمی و دینی ایران
تحلیلی بر مبنای اسناد یونسکو و اصول حقوق بشر فرهنگی
مقدمه
در جوامعی که نهاد دین و علم با یکدیگر پیوند عمیق دارند، همواره مسئلهی توازن میان سنت و نوگرایی اهمیت ویژهای دارد. ایران نیز از این قاعده مستثنا نیست. حضور فعال روحانیان و استادان کهنسال در مراکز علمی و دینی، از یکسو نشاندهندهی جایگاه ریشهدار دانش سنتی است و از سوی دیگر، پرسشهایی دربارهی فرصتهای محدود جوانان برای مشارکت علمی و مدیریتی برمیانگیزد.
این موضوع از منظر حقوقی، فرهنگی و انسانی حائز اهمیت است، زیرا بهطور مستقیم با اصول آزادی علمی، عدالت آموزشی و گردش نسلی که در اسناد بینالمللی یونسکو و سازمان ملل مورد تأکید قرار گرفتهاند، ارتباط دارد.
---
۱. چارچوب حقوقی بینالمللی
سازمان یونسکو در اسناد گوناگون خود، از جمله توصیهنامه درباره وضعیت استادان آموزش عالی (۱۹۹۷) و منشور جهانی علم و استفاده از دانش علمی (۱۹۹۹)، بر ضرورت آزادی اندیشه، تنوع دیدگاهها و مشارکت برابر همهی نسلها در عرصهی علم تأکید کرده است.
در این اسناد آمده است که دولتها باید فرصت برابر برای زنان و جوانان در آموزش و پژوهش فراهم کنند و از تمرکز قدرت علمی در دست گروهی محدود جلوگیری نمایند. همچنین، در هدف چهارم از اهداف توسعه پایدار (SDG 4)، کشورها متعهد شدهاند که آموزش باکیفیت، برابر و مادامالعمر را برای همه فراهم آورند تا نسلهای جدید بتوانند در تولید دانش و تصمیمسازیهای علمی مشارکت داشته باشند.
از دیدگاه یونسکو، علم تنها زمانی در خدمت توسعهی انسانی است که دانش و تجربه میان نسلها بهطور پویا منتقل شود و هیچ گروهی بهصورت دائمی انحصار معرفت یا مرجعیت فکری را در اختیار نداشته باشد.
---
۲. وضعیت گردش نسلی در نهادهای علمی و دینی ایران
در ساختار علمی و دینی ایران، استمرار فعالیت افراد مسن در مناصب کلیدی امری رایج است. این تداوم از منظر فرهنگی نشانهی احترام به پیشکسوتان و حفظ میراث علمی گذشته است، اما از منظر جامعهشناسی علم، ممکن است موجب کندی روند نوسازی و ورود ایدههای تازه شود.
در بسیاری از حوزهها، محدود بودن دسترسی جوانان به کرسیهای تدریس، تحقیق یا مرجعیت علمی باعث شده تا بخش بزرگی از ظرفیت خلاقیت و نوآوری استفادهنشده باقی بماند.
گزارشهای دانشگاهی و تحلیلی نیز نشان میدهند که در ایران، برخلاف مفاد توصیهنامه یونسکو، سازوکارهای روشنی برای بازنشستگی و انتقال تجربیات علمی و مدیریتی در برخی نهادها وجود ندارد. این امر میتواند نوعی «تمرکز قدرت دانشی» ایجاد کند که در تضاد با اصول برابری و آزادی علمی است.
---
۳. ارتباط میان آزادی علمی و حقوق بشر فرهنگی
آزادی علمی، بخشی جداییناپذیر از حقوق بشر فرهنگی است. بر اساس میثاق بینالمللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (ICESCR)، هر انسان حق دارد در زندگی فرهنگی مشارکت کند و از پیشرفت علمی بهرهمند شود.
وقتی فرصت مشارکت برای گروهی خاص محدود میشود – خواه به دلیل سن، جنسیت، یا موقعیت مذهبی – در واقع یکی از اشکال تبعیض غیرمستقیم شکل میگیرد. این وضعیت، اگرچه ممکن است نقض صریح حقوق بشر محسوب نشود، اما میتواند ناهماهنگی ساختاری با تعهدات بینالمللی یونسکو تلقی شود.
در چنین شرایطی، ایجاد گردش نسلی منظم، حمایت از پژوهشگران جوان و تضمین آزادی اندیشه، نه تنها یک ضرورت علمی بلکه یک تعهد حقوقی و اخلاقی است.
---
۴. نقش جوانان در پویایی علمی و دینی
جوانان بهطور طبیعی حامل انرژی، خلاقیت و نگاه انتقادی هستند. ورود آنان به عرصههای علمی و دینی میتواند به ایجاد گفتوگویی میاننسلی بینجامد که در نهایت موجب اصلاح و روزآمدی نظامهای فکری و فرهنگی شود.
در بسیاری از کشورهای پیشرفته، بازنشستگی بهموقع و جایگزینی نسلی، یکی از ابزارهای اصلی برای تضمین پویایی دانشگاهها و مؤسسات علمی است. این تجربه جهانی نشان میدهد که توازن میان تجربهی پیشکسوتان و نوآوری نسل جوان، شرط اساسی رشد فکری و فرهنگی است.
---
نتیجهگیری
جمعبندی مباحث نشان میدهد که احترام به دانش و تجربهی نسلهای پیشین باید همزمان با فراهمسازی بستر مناسب برای ورود نسلهای جدید به ساختارهای علمی و دینی صورت گیرد.
در غیر این صورت، جامعه با خطر رکود اندیشه، انحصار معرفت و کاهش نوآوری مواجه میشود — مسائلی که با اصول اساسی یونسکو در زمینهی آزادی علمی، عدالت آموزشی و توسعهی پایدار در تضاد است.
بنابراین، اگر نهادهای علمی و دینی ایران بهدنبال ایفای نقش مؤثر در پیشرفت جهانی علم و فرهنگ هستند، لازم است سیاستهای شفاف گردش نسلی، انتقال تجربه و حمایت از جوانان را در دستور کار قرار دهند.
چنین تحولی، نه تنها در جهت اجرای تعهدات بینالمللی ایران است، بلکه گامی بنیادین برای ارتقای کرامت انسانی و پیشرفت بشریت به شمار میرود.
#حقوق_فرهنگی
#یونسکو #آزادی_علمی
#عدالت_آموزشی
#گردش_نسلی
