🎭 عروسکهای «مرتضی» و «مرضیه»؛ از مرز شوخی تا نقض آزادی فرهنگی
در روزهایی که شبکههای اجتماعی از ویدیوها و اخبار فرهنگی پر شده، دو عروسک کوچک توانستند به بحثی ملی تبدیل شوند.
«مرتضی» و «مرضیه»، عروسکهای ضد استرسی بودند که در ظاهر هیچ چیز عجیبی نداشتند، اما انتخاب نامشان باعث شد به پروندهای قضایی بدل شوند.
رئیس قوه قضاییه دستور پیگیری و توقیف تولیدکنندگان این عروسکها را صادر کرد، چون برخی معتقد بودند استفاده از این نامها توهین به مقدسات است.
اما آیا واکنش قانونی به این ماجرا با اصول قانون اساسی و حقوق بنیادین شهروندان سازگار است؟
---
🔹 اصل آزادی در قانون اساسی
در اصل ۲۴ قانون اساسی ایران آمده است:
«نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند مگر آنکه مخل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشند.»
همچنین اصل ۲۳ میگوید:
«تفتیش عقاید ممنوع است و هیچکس را نمیتوان به صرف داشتن عقیدهای مورد تعرض و مؤاخذه قرار داد.»
این اصول نشان میدهند که آزادی بیان و خلاقیت فرهنگی جزو حقوق اساسی مردم است؛ البته مشروط به رعایت احترام عمومی.
اما مشکل اینجاست که مفهوم «اخلال به مبانی اسلام» تفسیر روشنی ندارد و همین ابهام باعث شده دامنهی سانسور بسیار گستردهتر از مرز توهین واقعی باشد.
در پروندهی عروسکها، هنوز مشخص نیست آیا تولیدکنندگان نیت توهین داشتهاند یا فقط از سر سادگی یا شوخطبعی چنین نامهایی را انتخاب کردهاند.
با این حال، برخورد قضایی شدید بدون بررسی نیت، با روح اصول ۲۳ و ۲۴ در تضاد به نظر میرسد.
---
🔹 نگاه حقوق بشری به ماجرا
ایران عضو میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی (ICCPR) است؛
در ماده ۱۹ این میثاق آمده است که هر فرد حق آزادی بیان دارد — از جمله آزادی در دریافت و انتقال اطلاعات و ایدهها.
ماده ۲۰ البته اجازه میدهد دولتها برای جلوگیری از نفرتپراکنی مذهبی محدودیتهایی وضع کنند.
اما طبق تفسیر رسمی کمیته حقوق بشر سازمان ملل، محدودیتها باید سه ویژگی داشته باشند:
۱. بر اساس قانون مشخص باشند،
۲. ضرورت اجتماعی داشته باشند،
۳. متناسب با هدف مشروع باشند.
در ماجرای عروسکهای «مرتضی» و «مرضیه»، نه تهدیدی علیه امنیت عمومی دیده میشود، نه نشانهای از نفرتپراکنی مذهبی.
بنابراین، توقیف محصول و پیگرد کیفری تولیدکنندگان، از نظر معیارهای بینالمللی اقدامی نامتناسب تلقی میشود.
---
🔹 حساسیت فرهنگی یا محدودیت خلاقیت؟
واقعیت این است که جامعهی ایران ترکیبی از باورهای دینی عمیق و میل روزافزون به خلاقیت و شوخطبعی فرهنگی است.
در چنین فضایی، طبیعی است که مرز میان احترام و آزادی گاهی تار شود.
اما پاسخ به هر چالش فرهنگی نباید تنها «ممنوعیت» باشد.
وقتی ابزار قانون بهجای گفتوگو وارد میدان میشود، نتیجهاش ترس و خودسانسوری است.
هنرمندان، طراحان و تولیدکنندگان کوچک از ترس سوءتفاهم ترجیح میدهند سکوت کنند — و همین یعنی عقبگرد فرهنگی.
---
🔹 تضاد میان قانون و عمل
در حالی که قانون اساسی آزادی اندیشه را تضمین کرده، برخوردهای سلیقهای با محصولات فرهنگی تصویر دیگری میسازد:
جایی که مرز میان احترام به مقدسات و کنترل فرهنگی کمرنگ میشود.
اگر قرار باشد هر برداشت شخصی از مفاهیم دینی به سرعت با مجازات روبهرو شود، جامعه از گفتوگو محروم میشود.
در چنین شرایطی، آزادی فرهنگی نه در قانون، بلکه در عمل از بین میرود.
---
🔹 نتیجهگیری
ماجرای عروسکهای «مرتضی» و «مرضیه» شاید از یک شوخی کوچک شروع شد، اما امروز پرسشی بزرگتر را مطرح میکند:
آیا جامعهی ما ظرفیت شنیدن و گفتوگو درباره مرز مقدسات و آزادی را دارد؟
قانون اساسی، در کنار تعهدات بینالمللی ایران، هر دو بر آزادی اندیشه و بیان تأکید دارند.
اما اجرای این اصول نیازمند درک و تفسیر انسانی از قانون است، نه واکنشهای فوری و تنبیهی.
آزادی فرهنگی اگر با گفتوگو همراه باشد، میتواند احترام به دین و خلاقیت را همزمان حفظ کند؛
اما اگر تنها با سرکوب پاسخ داده شود، نه دین محترمتر میشود و نه جامعه آرامتر.
---
📚 منابع و استنادها
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران – اصول ۲۳ و ۲۴
میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی (ICCPR) – مواد ۱۹ و ۲۰
گزارشهای خبری: عصر ایران، ایران اینترنشنال، ستاره
تحلیلهای حقوقی از کمیته حقوق بشر سازمان ملل، تفسیر عمومی شماره ۳۴
کانون دفاع از حقوق بشر در ایران
#مهسا امینی
bashariyat@
# vvmiran
# Mahsa Amini
#اندیشه_آزاد
#هنر_و_مذهب
#جامعه_مدرن
#هویت_فرهنگی
